HNS landschapsarchitecten en Woonpioniers maakten samen een schetsboek met hun visie op de doorontwikkeling van Oosterwold

Oosterwold is een organische gebiedsontwikkeling op een oppervlakte van 4300 hectare in Almere en

Zeewolde waar particuliere zelfbouw en collectief ontwikkelen ruim baan krijgen. Deelgebied 1, de

eerste fase van Oosterwold (aan de westkant van de A27) is volop in ontwikkeling. Het is tijd om

vooruit te kijken naar de doorontwikkeling van Oosterwold: de tweede fase in deelgebied 2. Woonco

partners HNS Landschapsarchitecten en Woonpioniers hebben in opdracht van de gemeente Almere

samen een ontwerpend onderzoek uitgevoerd resulterend in een 'schetsboek' met aanbevelingen voor

de doorontwikkeling van deelgebied 2. De lessen hieruit zijn interessant voor Oosterwold, maar

kunnen ook breder ter inspiratie dienen voor andere gebieden waar organische gebiedsontwikkeling

kan worden ingezet ten behoeve van community vorming en het samen bouwen aan landschappelijke

kwaliteit.

De belofte

De uitdaging

Organisch gegroeide steden en dorpen hebben meestal een landschappelijke aanleiding als basis:

een hoge plek in het landschap, of een doorwaadbare plaats in een rivier. Die zet de toon en klinkt

door in verschillende ontwikkelstadia. Door een eeuwenlange ontwikkeltijd, of minimaal tientallen

decennia, ontstaat gelaagdheid in tijd als kwaliteit. Oosterwold is een groot gebied waar organische

groei in relatief korte tijd plaats vindt. Het moet in één keer goed gaan: alle grond wordt in grote

eenheden uitgegeven. De gelaagdheid moet dus geregisseerd worden. De vrijheid om in Oosterwold

zelf een leven in relatie tot het land vorm te geven geeft invulling aan een behoefte die leeft in onze

maatschappij en biedt kansen om deze relatie opnieuw uit te vinden. De koppeling van woongebied

aan agrarische grond zoals dat in Oosterwold gebeurt, biedt daartoe in potentie een prachtige kans.

Momenteel valt deze ambitie echter uiteen in de optelsom van individuele kaveltjes. De kracht van

collectieve, ruimtelijke ingrepen wordt in Oosterwold fase 1 om verschillende redenen nauwelijks

benut. Kaveloverstijgende kwaliteiten komen nauwelijks van de grond. Als het publieke belang

eenmaal in zicht komt is het eigenlijk te laat: de gronden zijn al ingevuld en los van de doorwaadbare

zones is er weinig vrije ruimte. Door steeds kleinere kavelmaten vanwege stijgende grondprijzen raakt

groen meer versnipperd. De vrijheid om in Oosterwold "bottom up" een leven in relatie tot het land

vorm te geven beantwoord duidelijk aan een levendige behoefte, maar de kracht van collectieve,

ruimtelijke ingrepen wordt nauwelijks benut en had in de algemene planvorming vooraf meer aandacht

mogen krijgen. Ook stimuleert de aanpak bewoners helaas niet tot het gebruik van bio-based en

lokale bouwmaterialen. Ook de stadslandbouw moet binnen deelgebied 1 beter: het is zichtbaar als

identiteitsdrager maar een wezenlijke bijdrage aan de lokale voedselvoorziening wordt niet geleverd.

Kortom: oosterwold is super inspirerend, maar kan beter.

Een collectieve aanpak als sleutel

Bij de schaal van het collectief of een verzameling van initiatieven komen de ambities van Oosterwold

het beste uit de verf. Uit reflectief onderzoek op Oosterwold fase 1 blijkt dat door tot circa 30

huishoudens gelijktijdig aan tafel gaat, het ontwikkelproces voor particuliere initiatiefnemers

behapbaar genoeg blijft om samen soepel dingen te kunnen organiseren terwijl er afdoende schaal is

om samen het verschil te kunnen maken. Ten opzichte van de huidige praktijk waarbij iedereen om de

beurt alles op individuele schaal organiseert, iedereen het wiel voor zichzelf opnieuw uit moet vinden

en er door het gebrek aan “gelijktijdigheid” snel conflicten ontstaan, mogelijkheden om dingen slimmer

en beter te organiseren, bijvoorbeeld door het delen van functies. Op deze schaal ontstaan

buurtschapjes en kan landschapskwaliteit worden georganiseerd door grotere maten van waterpartijen

en groenstructuren. Daarnaast leidt duurzamer ruimtegebruik door samenwerking tot een hogere

kwaliteit van de leefomgeving.

De juiste stimulans

Creativiteit komt het beste naar boven komt als bepaalde restricties gelden. Dorpen die ontstaan zijn

op de moeilijke plekken, zoals steile hellingen, of opgetrokken zijn uit louter lokale materialen bij

gebrek aan alternatieven, hebben een krachtige, eigen uitstraling. In Oosterwold kunnen de creativiteit

en energie van toekomstige bewoners een landschap vol verrassingen opleveren. Maar hoe

stimuleren we dit? Ons idee: door plekken op de kaart aan te wijzen met een bepaalde doelstelling,

die invulling geeft aan kernwaarden en oplossingen voor belangrijke opgaven van Oosterwold;

zogenaamde ambitiestippen. Het kan hierbij gaan om natuurinclusiviteit, regeneratieve landbouw, een

voedselbos, circulair bouwen, toekomstbestendig wonen, betaalbaar wonen (kavels met hogere

dichtheid), gedeelde mobiliteit, een kinderopvang, circulair bouwen etc. Of wellicht bepaalde

landschappelijke uitdagingen, zoals het samen aanleggen van waterstructuren die een antwoord

bieden op bodemdaling. Mensen kunnen ook zelf thema's aandragen, mits ze passen bij het

gedachtengoed van Oosterwold. Na goedkeuring van de ambitie door de gebiedscoördinatie kunnen

anderen zich aansluiten. Zodra zo'n 20 tot 30 huishoudens zich aangesloten hebben, is het tijd om bij

elkaar te komen en plannen concreet te maken. Het is leuker om als groep bij elkaar te komen vanuit

eenzelfde droom dan voor de aanleg van een weg. Door samenwerking kan veel bereikt worden, door

schaalvoordeel, kennisinbreng en extra inzet voor een plan. Oplossingen voor bepaalde thema's

kunnen beloond worden, met extra mogelijkheden of korting op de grondprijs.

Landschapsontwikkeling en collectiviteit binnen grotere ontwikkelingen

Bij de schaal van het collectief (tot 30 huishoudens) zijn veel kwaliteiten die spreken uit het

gedachtengoed van Oosterwold vertegenwoordigd. Hier is sprake van gezamenlijk

opdrachtgeverschap. Functies worden gedeeld, er vormen zich kleine gemeenschappen, er is

verbondenheid van het individu met de omgeving. Op deze schaal is het vooral belangrijk dat het delen

van functies weer mogelijk wordt gemaakt. Initiatieven 30 tot 100 huishoudens bieden op een andere

manier interessante schaalvoordelen. Dit type initiatief biedt mogelijkheden voor landschappelijke

impact op een grotere schaal, het toevoegen van voorzieningen, het realiseren van

betaalbaarheidsambities, en bijdragen aan het gebied als geheel: mobiliteit (bv deelautosysteem),

energie (bv buurtbatterij) en wijkvoorzieningen. Ook voor ontwikkelingen op deze schaal hebben we

een aangescherpte strategie vormgegeven.

Een robuust landschappelijk raamwerk als basis

Bepaalde dingen komen niet op schaal van het initiatief tot stand. Daarom is het ook altijd belangrijk

om een goed landschappelijk raamwerk vorm te geven. Op de schaal van het gebied gaat het dan om

een toekomstbestendig watersysteem, robuuste ecologische verbindingen en de in het geval van

Oosterwold om de Eemvallei als betekenisvolle, continue hoofdgroenstructuur. Verder gaat het om de

hoofdontsluiting: veilige, aantrekkelijke, doorgaande fietsroutes, ov-verbindingen en wegen. Daarnaast

kunnen er ook lokaal aanleidingen differentiatie van de ontwikkelspelregels, bijvoorbeeld de gebieden

met sterke bodemdaling. Op de schaal van de buurt - of in het geval van Oosterwold op de schaal van

een “polderblok” - draait het daarbij om verfijning van het basiswegnetwerk in samenhang met lineaire

groenstructuren. Per polderblok kunnen tevens akkers en bos worden ontwikkeld met een forse maat.

Zo ontstaat ruimtelijke differentiatie, meer professionele stadslandbouw en een plus voor ecologie. Het

reserveren van ruimte voor voorzieningen ten slotte biedt mogelijkheden voor invulling van

toekomstige behoeften.

Conclusie

In grote delen van Nederland zal het komende decennium nog driftig worden bijgebouwd. De vraag is;

hoe doen we dit duurzaam? Omgaan met klimaatverandering, het vergroten van de biodiversiteit, de

landbouwtransitie, de energietransitie, circulariteit en inclusiviteit zijn de grote opgaven van deze tijd.

De grenzen van onze planeet zijn bereikt. Klimaatverandering heeft grote impact, onze

voedselproductie gaat gepaard met te veel stikstofuitstoot en put de bodem uit en er wordt slordig

omgegaan met water. Betaalbaar wonen blijft door de stijgende grondprijzen en bouwkosten een

uitdaging.

​

Tegelijkertijd toont Oosterwold aan dat er een enorme energie kan loskomen wanneer je particuliere

initiatiefnemers hier de gelegenheid tot zelf ontwikkelen biedt. Energie, die benut kan worden via het

samen de teelt van eetbare gewassen, het opwekken van energie, vastleggen van CO2, de retentie

van water of het bouwen met biobased bouwmaterialen. Met als resultaat een leefomgeving waar we

ons allemaal meer onderdeel van weten en samen een nieuwe balans in brengen.

​

Ons ontwerpende onderzoek biedt richting aan hoe deze energie vanuit heldere gebiedsspecifieke

structurerende principes, gebundeld en gericht kan worden. Ons inzicht is: voortbouwend op de

lessen uit Oosterwold, is het mogelijk een nog intelligentere link tussen de bebouwde omgeving en het

land te leggen. Een link die het geheel ten goede komt en tussen "top-down" en "bottom-up" de juiste

balans weet te vinden.